Ամիսներ առաջ էկրան բարձրացավ «Կյանք ու կռիվ» խաղարկային ֆիլմը և տարաբնույթ խոսակցությունների առիթ տվեց հասարակության լայն շերտերին։ Իսկ ՀՀ զինված ուժերի կազմավորման 25-րդ տարեդարձի օրը (հունվարի 28) այն նաև հայտնվեց «Շարմ Հոլիդինգ»-ի յություբյան ալիքում և հեռարձակվեց Հանրային Հեռուստաընկերությամբ՝ նորովի բորբոքելով խոսակցությունները։ Մինչ բուն ֆիլմին անդրադառնալն ավելորդ չի լինի նշել արտադրողներին․
ՀՀ պաշտպանության նախարարություն
Հայաստանի հանրային հեռուստաընկերություն
Sharm Pictures։
Առաջին երկուսի մասին չխոսենք՝ խնայելով ընթերցողի ժամանակն ու նյարդերը, իսկ ահա «Շարմ Հոլդինգի» մասին մի քանի խոսք արժե ասել։ Նրանց կայքի «մեր մասին» բաժնում գրված է․
«Շարմ Հոլդինգ» ընկերությունն ստեղծվել է 1991թ. և մասնագիտացված է.
- գովազդի արտադրության և տարածման,
- հեռուստանախագծերի և ռադիոնախագծերի ստեղծման,
- համերգների, PR արշավների, շնորհանդեսների կազմակերպման,
- ռեբրենդինգի հայեցակարգերի մշակման,
- գեղարվեստական, փաստավավերագրական, անիմացիոն ֆիլմերի, թատերական և երաժշտական նախագծերի արտադրության և պրոդյուսերական աշխատանքների,
- ամսագրերի, կատալոգների հրատարակման բնագավառներում:
Ստեղծման օրվանից ընկերությունն իր առջև նպատակ է դրել՝ լինել պրոֆեսիոնալ, և որդեգրել է ամեն ինչ բարձր մակարդակով կազմակերպելու քաղաքականություն, ինչի արդյունքում էլ այսօր առաջատար դիրք է գրավում հայաստանյան գովազդի ոլորտում և շոու բիզնեսում:
Մեր ընկերության պրոֆեսիոնալ գործունեությունն այսօր ապահովում են ինչպես իրենց գործի իսկական գիտակներն ու հայկական մշակութային էլիտայի ներկայացուցիչները, այնպես էլ՝ նորարար և ստեղծագործ միտք ունեցող երիտասարդները:
Չմոռանանք նշել, որ «Շարմ Հոլդինգ» ՍՊԸ-ի տնօրենն է Հրանտ Թոխատյանը։ 2013 թվականի մայիսի 5-ից Երևանի ավագանու անդամ՝ «Հայաստանի Հանրապետական կուսակցություն» խմբակցությունից: ՀՀ պաշտպանության նախարարության «Անդրանիկ Օզանյան» և «Վազգեն Սարգսյան» մեդալակիր։
Ավելացնենք, որ նույն օրը՝ հունվարի 28-ին, զուգահեռաբար «Շարմ Հոլդինգ»-ի ալիքից համացանց նետվեց նաև Միհրան Ծառուկյանի «Նամակ մայրիկին» երգի տեսահոլովակը, որի երաժշտության հեղինակը, եթե հավատանք նշմանը, Ռիտա Սարգսյանն է։ Ինչպես նաև կայացավ ՀՀ զինված ուժերի կազմավորման 25-ամյակին ընդառաջ նկարահանված «Կյանք ու կռիվ 2. 25 տարի անց» ֆիլմի պրեմիերան․ Սերժ և Ռիտա Սարգսյանները ներկա էին:
Վերը շարադրվածից ակներև է, որ «Կյանք ու կռիվ» ֆիլմը ըմբռնելու գործում անպատճառ կվրիպենք, եթե փորձենք այն դիտարկել լոկ որպես առանձին վերցրած խաղարկային ֆիլմ․ արտադրողները և իշխանություններն առնչակից են այստեղ և ջանադրաբար փորձում են «Կյանք ու կռիվը» զուգորդել որոշ սոցիալ-պատմական իրադարձությունների՝ ոչ միայն ֆիլմի ներսում, այլև դրանից դուրս։ Վերջին հատվածում նույնիսկ կարող ենք տեսնել խաղարկային մասին կցորդված տեսաշար՝ բաղկացած Ղարաբաղյան պատերազմի դոկումենտալ նկարահումներից։
Սոցիալական նշանակությունը
Նախ փորձենք հասկանալ, թե ֆիլմն ինչպես է վերականգնում 90-ականների սոցիալական ժամանակը։ Առաջին տեսարանում պատկերված է ուղևորներով գերբեռնված տրոլեյբուս․ մի անծանոթ տղա, հրմշտելով մնացածին, տեղ է ազատում գլխավոր հերոսուհու՝ Աննայի համար։ Ովքեր 90-ականներին օգտվել են հանրային տրանսպորտից, կհիշեն, որ դռներից կախված, ծանր պայմաններում երթևեկելը առօրյա էր դարձել։ Սրա շնորհիվ իսկույն որոշակի կապ է հաստատվում դիտողի հիշողությունների և ֆիլմի միջև, բայց սիրախաղային երանգի պատճառով դրվագին հաղորդվում է ավելի շուտ ռոմանտիկականացված, քան սոցիալական բեռնվածություն։ Հիշողությունների հետ կապ հաստատելու սկզբունքով են աշխատում նաև բլոտ խաղալու տեսարանը (այն ժամանակ չափազանց տարածված զբաղմունք), այդ օրերի համար բնորոշ բառապաշարով բակային խոսակցությունները, հիվանդանոցի միջանցքում աշխատող փոքրիկ, սև-սպիտակ հեռուստացույցը, որն էլեկտրաէներգիա չլինելու պատճառով այն տարիներին ավտոմեքենայի մարտկոցից էին միացնում։ Հեռուստացույցը կարծես «մութ ու ցուրտ տարիների» շփոթեցնող, մշուշող ակնարկ լինի․ շփոթեցնող, որովհետև այդ դրվագում էլեկտրալամպերը հիվանդանոցում վառ են, և առարկայի 90-ականներին հատուկ սոցիալական կիրառությունը դրանից զատված է։ Իսկ ահա հասարակությունը կեղեքող իրական խնդիրները՝ վառելիքի և սննդի խիստ սակավությունը, անվերջ հովհարային անջատումները որևէ կերպ չեն շոշոփվում․ բոլոր բնակարաններն ու փողոցները էլեկտրականությամբ լուսավորված են ֆիլմում։
Ղարաբաղյան շարժման մասին՝ կատարյալ լռություն։ Ոչ մի միտինգ։ Կռիվը կա, բայց կռվի սկիզբը՝ առաջացման խորքային պատճառները, չեն քննվում․ այն միշտ եղել է, կա ու կլինի, ինչպես կյանքը։ Չկան նաև հացի հերթից, փողոցներից, տներից զինվորական պատրաստվածություն չունեցող տղամարդկանց ուժով զինկոմիսարիատ տանող և ճակատ չուղարկելու դիմաց $3000 պահանջող սպաներ։ Չկա նահանջի ընթացքում Մարտակերտի հայ գյուղացիներին պատկանող անասունների հոտը էվակուացիայի պատրվակով յուրացնող կապիտանը, որը հետո երկրապահ գեներալ է դառնում, և էլի շատ բաներ չկան 90-ականների սոցիալական իրականությունից։ Փոխարենը կինոյում կա հրամանատար, որը խիստ, բայց ազնիվ մարդ է․ նրան մարմնավորել է ոմանց կողմից սիրված դերասան Վարդան Պետրոսյանը, որը դերեր խաղալուց զատ, «իրական» կյանքում տոներին այցելում է հայ դիրքապահներին և տեսախցիկի առաջ գոռալով թուրքերեն հայհոյում հակառակ կողմից կրակող ադրբեջանցիներին։ Ֆիլմի ուշագրավ պերսոնաժներից է հակառակորդին տեղեկատվություն փոխանցող «կռիսը», որը սովետական որբանոցում իր հետ միասին մեծացած ընկերոջը՝ հայերի ականջ կտրող Չոռնի Լիսին փրկելու սիրույն դավաճանական արարք է անում, ինչի հետևանքով զոհվում են գլխավոր պերսոնաժներ Աննայի և Արմենի հայրը՝ գնդապետ Տեր-Զաքարյանը, էլի զինվորներ ու անմեղ մարդիկ։ Բայց «կռիսը»՝ Վարդանը, այդ ամենն անում է միայն իր ընկերոջ կյանքը փրկելու համար, իսկ մնացած դեպքերում ազնվորեն կռվում է ադրբեջանցիների դեմ։ Վարդանը դավաճան է, բայց միայն մասամբ։ Ֆիլմում կա նաև հարուստ սփյուռքահայի դուստր, որը բուժքույրություն է անում ռազմաճակատում։ Իսկ տեղացի հարուստների տղաները կրկնաթիվ համարանիշով սպիտակ «Նիվա» են վարում Երևանում և բակի ծերունիներին նեղացնում (-Բիձա, եթե կյանքիցդ հոգնել ես, գնա քեզ Կիևյանից քից)։ Իսկ հերոս, բայց ոչ այդքան հարուստ զինվորներն այդ ընթացքում հանուն հայրենիքի զոհվում են ու զոհվում։ Վերևում արդեն ցույց ենք տվել, որ առանց իշխանությունների գործոնը ներգրավելու՝ ֆիլմն անհնար է լիարժեք ըմբռնել, ուստի տեղին է հիշել Սերժ Սարգսյանի 2016-ի ամանորյա շնորհավորական խոսքից մի հատված․ «Ավանդաբար այս տոնական գիշերը մենք բաժակ ենք բարձրացնում մեր զինվորականների համար։ Նրանք այն ամուր վահանն են, որի թիկունքում ապրում ենք մենք։ Այն ամենաթանկը, ինչ ունենք, վստահված է նրանց և նրանք ամենաթանկն են մեզ համար»։ Այս շղթայի տրամաբանական շարունակությունն ապրիլյան պատերազմի մասնակիցներից ոմանց զինգրքույկում համապատասխան նշումը անվավեր անելն է, որպեսզի պետությունը ստիպված չլինի հետո ուսման վարձի հասանելիք զեղչը տրամադրել։ Իսկ ահա զոհվածները ջանադրորեն փառաբանվում են հեռուստաէկարններից և տարաբնույթ կայքերում․ չէ որ նրանք հաց չեն ուզում, ոչ էլ որևէ հավակնություն ունեն այլևս։ Ֆիլմը նույնպես, խոշոր առումով, փառաբանում, առասպելականացնում է զոհվածներին՝ տեղ չթողնելով կենդանի զինվորի համար։
Հեղինակներն, ըստ ամենայնի, մեր օրերը շփոթում են 90-ականների հետ կամ, ավելի շուտ, ֆիլմում 90-ականներին է վերագրվում այն կեղծիքը, որն իշխանությունները կցանկանային այսօր որպես իրականություն ցուցադրել, և մշուշվում կամ ժխտվում է իրականը, որը տեղի է ունենում այսօր և տեղի է ունեցել 90-ականներին։ Այս միտքը դեռ կզարգացնենք քիչ ներքևում՝ ֆիմլում խոսքի աշխատանքը քննելիս։
Արտագաղթը, թերևս, միակ սուր խնդիրն է, որը տեղի ունեցածի փոքրիշատե ադեքվատ արտացոլումն է գտել ֆիլմում։ Չորս ընկերներից երկուսը հեռանում են Հայաստանից, իսկ մյուսները մնում են և զոհվում մարտի դաշտում։ Բայց մեզ վաղուց հայտնի է, որ արտագաղթի մասին ուղիղ խոսելը, նույնիսկ իշխանությունների համար, երբեք էլ առանձնակի խնդիր չի եղել։ Հիշենք նախկին վարչապետ Տիգրան Սարգսյանին․ «Ի՞նչ անենք, ամեն ինչ անենք, որ այդ մարդիկ չփախչե՞ն, որ այդ կրիտիկական զանգվածը մնա այստեղ ու հեղափոխությո՞ւն լինի»:
Արժե մի քիչ էլ խոսել սեռադերային բաշխման մասին։ Ֆիլմի սկզբում Արմենն ու իր երեք ընկերները ծեծում՝ կամ առնվազն ոչ այդքան հաճելի խոսակցություն են ունենում (այդ մասը բաց է թողնված և դժվար է ստույգ հասկանալ) մի տղայի հետ, որն ավտոբուսում տեղ է բացել Աննայի համար և հետո համարձակվել նրա հետ մինչև բակ գալ։ Ուշադրության առնենք Աննայի և Արմենի՝ քրոջ ու եղբոր դիալոգը։
-Հետո՞, Արմեն, դուրներդ եկա՞վ արածներդ։
-Հա դե լավ, ընդամենը ջերմ զրույց էր էլի։
-Շա՜տ ջերմ։ Էդ տղեն ոչ մի վատ բան չէր արել։
-Էդ էր պակաս, մի հատ էլ ինչ-որ վատ բան աներ։
-Արմեն, դու ավել լավ ա սկսի համակերպվել, հա, էն մտքի հետ, որ ես օրերից մի օր պիտի ամուսնանամ։
-Այսի՞նքն։ Ու՞մ հետ։
-Ինչ-որ մեկի։
-Ըտենց օտա՞ր լրիվ։
Աննան ի վերջո օտարի հետ չի ամուսնանում, այլ եղբոր ընկերոջ՝ Լևոնի, որը մեկնում է Մոսկվա և այնտեղ շարունակում առաջ մղել բժշկի իր կարիերան։ Ճիշտ է, մինչ այդ Աննան եղբոր մյուս ընկերոջը՝ Տիգրանին, որի նկատմանբ անտարբեր չէ, բողոքում է․ «Դուք էնքան հավատարիմ ու նվիրված եք իրար, որ մե՞կ ա, թե ես ինչ եմ ուզում։ Ես գիտեմ ձեր այդ հիմար պայմանավորվածության մասին․ երեք ամիս․․․ եթե Լևոնին չհաջողվի գրավել իմ սիրտը, կգա քո՞ հերթը»։ Հետո Լևոնի հայրը Մոսկվայում կազմակերպում է Աննայի մոր սրտի վիրահատությունը և փրկում նրա կյանքը։ Ստացվում է՝ Աննան մորը փրկելու և որոշակի նյութական բարեկեցության դիմաց, ենթադրաբար նաև վրեժխնդիր լինելով Տիգրանից նրա անվճռականության համար, ամուսնանում է Լևոնի հետ։ Աննան, ըստ էության, ներկայանում է մեխանիկական խմբերի (ընտանիք) կամքին ենթակա, հանգամանքների զոհ, մի քիչ բողոքող, բայց հարմարվող մեկը։ Իսկ նրա սիրելին՝ Տիգրանը, իմանալով Աննայի զգացմունքների մասին և ինքն էլ սիրելով նրան, ոչինչ չի ձեռնարկում, որովհետև պայմանավորվածություն կա, որ նախ Լևոնը պիտի փորձի «Աննայի սիրտը գրավել»։ Ուրեմն, Տիգրանի համար տղայական պայմանն ավելի մեծ ուժ ունի, քան սերը։
Մի ուրիշ սյուժետային գիծ։ Տիգրանի մարտական ընկեր Արմանը սիրում է նրա քրոջը՝ երկրաշարժի պատճառով խուլ ու համր դարձած Սոֆիին։ Ահա այդ թեմայով ընկերների դիալոգը։
-Տիկ, մի հատ․․․, մի հատ խնդրանք ունեմ։
-Ասա։
-Սոֆիի հետ ա կապված։
-Հա․․․։
-Քի՛չ ժամանակ ունեմ (պետք է ռազմաճակատ մեկնի, Դ․ Ս․), ուզում եմ քեզնից թույլտվություն խնդրեմ․․․ Դե, եթե Սոֆին դեմ չլինի ու․․․
-Ու՞։
-Դու էլ դեմ չլինես, կարո՞ղ եմ հանդիպել․․․ Լավ, լավ Տիկ․․․ (Տիգրանը ժպտում է) Ի՞նչ ա, էրեխու՞ եմ նման։
-Էրեխու ես նման, բայց, ընենց, հատուկ նշանակության։ Արի ասեմ։
Տիգրանն օգնում է Արմանին, որ Սոֆիին խաղալիք փղիկ նվիրի, հետո էլ քրոջ առաջ գովաբանում է ընկերոջը և հորդորում՝ «թույլ տուր նրան քեզ սիրել»։ Հետո Սոֆին ու Արմանը գնում են պատկերասրահ և սիրային թեմայով նկարներ ու քանդակներ դիտում։ Այո, մտքի թռիչքը մեծ չի, բայց այստեղ չկենտրոնանաք դրա վրա։ Տիգրանը դրական կողմով է երևում, օգնում քրոջն ու ընկերոջը, իսկ Սոֆին, ինչպես Աննան, պասիվ, ընդամենն առաջարկներ ընդունող կամ մերժողի դիրքում է։
Կարող է հակափաստարկ հնչել, որ հայաստանյան հասարակության լայն շերտերում իրերի դրությունը հենց այդպիսին էր/է, ուստի ֆիլմն էլ պարզապես վերարտադրում է եղածը։ Այո, բայց հարկ է ավելացնել, որ քննդատության նշույլ անգամ չկա, և ամեն ինչ ներկայացվում է որպես ըստ ինքյան ենթադրելի։ Միայն ռոմանտիզացված վերարտադրություն, մինչդեռ կինոն այնչափով է արվեստ, որչափով իրականի մեջ տեսնում է չերևացողը կամ ճեղք բացում։
Խոսքի աշխատանքը
Փորձենք հասկանալ, թե ինչպե՞ս են երկու հերոսները՝ Արմենն ու Տիգրանը հայտնվում ռազմաճակատում։ Նախ ուշադրության առնենք նրանց դիալոգը․
-Պապան կռվի ժամանակ չի զոհվել, ոնց որ մեզ էին պատմում։ Ինքնասպան ա եղել։
-Ինքնասպա․․․ Արմ, մի վայրկյան, որտեղի՞ց էս ինֆորմացիան։
-Սպասի՝ մինչև վերջ պատմեմ, Տիկ։
-Խմած քնած ա եղել, եկել են, որ զարթնացնեն, որ գնա օգնության հասնի, չեն կարացե ու․․․
-Մի րոպե, չեմ հասկանում։
-Տի՛կ, Աննայի ծնունդի օ՛րը։ Ինքը ինքնասպան եղավ իր աղջկա ծնունդի օրը։
-Ապեր․․․
-Ես էսօր կամավոր եմ գրվել, առավոտ շուտ պիտի հելնեմ գնամ ընդե։
-Արմեն, գժվե՞լ ես։
-Չէ, Տիկ, չեմ գժվե։
-Ի՞նչը չէ․․․ Արա, մամադ, քուրդ․․․ դու իրանց մասին մտածու՞մ ես։ Հիմար բաներ ես խոսում։
-Դու չես հասկանա, Տիկ։
-Ի՞նչը չեմ հասկանում։
-Տիկ, պապան կադրային զինվորական էր, հայտնի գնդապետ Տեր-Զաքարյանն էր, իրա մեղքով ընդե լիքը անմեղ մարդիկ են զոհվել՝ կանայք, երեխաներ, զինվորականներ։
-Լավ, դու դրա հետ ի՞նչ կապ ունես։
-Էդ ամեն ինչը հիմա իմ խղճի վրայա։
-Արմեն, մի՛ հորինի, դու դրա հետ կապ չունես։
-Ես նույն ազգանունն եմ կրում ու չեմ պատրաստվում էդ ազգանունը փոխել։
Խոսակցության ժամանակ Տիգրանի փաստարկները իրենց մեջ կասկած են կրում ըստ ինքյան հասկանալի թվացող պնդումների նկատմամբ, իսկ ահա Արմենի փաստարկներն գերհուզական են, չտրամաբանված, բայց արտասանվում են ճշմարտացիության բացարձակ զգացողությամբ։ Տիգրանի այն հարցին, թե որտեղի՞ց հոր ինքնասպանության մասին տեղեկությունը, Արմենը այդպես էլ չի պատասխանում, այլ ավելի սրելով հուզական ֆոնը, ավելացնում է, որ հայրն ինքնասպան է եղել դստեր ծննդյան օրը։ Վերջում էլ պնդում, որ Տիգրանը չի հասկանա իր ռազմաճակատ գնալու որոշման պատճառը։ Իրոք, որևէ հասկանալի բան դժվար է որսալ նրա խոսքում։ Ընկերոջ հստակ պնդմանը, թե նա հորինում է իր կապը այդ ամենի հետ, Արմենն ի պատասխան պարզապես հղում է իր ազգանվանը։ Աշխարհի առասպելաբանական ընկալման տիպական օրինակ․ որդիները պետք է քավեն հայրերի գործած մեղքերը (իրականում՝ անփութություն չի արել հայրը, այլ մասամբ դավաճան Վարդանն է դավ նյութել նրա դեմ՝ դեղի միջոցով քնեցնելով, բայց դրա մասին ոչ ոք չգիտի)։ Տղան բլոտ խաղացող, ռեստորանում խնջույքներ անող, պետության խնդիրներին անհաղորդ մեկն էր, և միայն հոր մեղքը նրան ստիպեց վերադառնալ ի շրջանս յուր։ Ստացվում է՝ իր իսկ ռազմաճակատ մեկնելու որոշումն Արմենը չի կայացնում, այլ այն կայացվել է նրա փոխարեն՝ ինչ-որ տեղ, ինչ-որ ժամանակ։
Դիտարկենք մեկ այլ հատված՝ թռուցիկ նշելով, որ ողջ ֆիլմում դիալոգների ռեգիստրը ավելի շատ պատշաճում է սերիալներին, քան գեղարվեստական ֆիլմի։ Երբ Տիգրանի կաշառակեր, ուշ սովետական շրջանի դատախազ պապը (-Դատախազությունում ինչ որ կուտակել էի, շուտով կպրծնի) իմանում է, որ Աննան ամուսնանալու է ուրիշի հետ, թոռան հետ լեզվակռվի է բռնվում․
-Իսկ դու ի՞նչ էիր ուզում։ Մարդը շրջապատված հոգատարությամբ, ուշադրությամբ, ինչ-որ տեղ պատասխանատու նաև մոր բուժմա՛ն համար, բա ի՞նչ պիտի աներ։
-Լյովը լավագույն տարբերակն ա։ Հա-հա, Աննայի համար Մոսկվայում լավ կլինի։
-Իսկ դու վա՞տ տարբերակ էիր։
-Ի՞նչ էի, պապ, գյուղում աշխատող դասատու, ով ապրում ա պապու հաշվին։ Էդքանը բավակա՞ն չի։
-Չէ՛, բավակա՛ն չի։ Ու հեչ կարևոր չի՝ ով ես հիմա։ Կարևորը, թե ինչ կդառնաս հետո։ Ի՞նչ դարձավ էդ Ստեփանյանը, որին ես նստացրի․ ոչնչությու՛ն։ Բա դրա լակոտները, միլիցե՛քն անգամ չէին համարձակվում կանգնեցնել։ Ի՞նչ դարձան՝ նարկոմաննե՛ր։ Չէ, ախպեր, ինձ չէ, ինքդ քե՛զ պատասխան տուր՝ գո՞հ ես, որ նրան կորցրեցիր ընդմիշտ։
-Չէ։
-Չէ․․․ Ու հնարավոր է՝ դու կորցրեցիր այն միա՛կ մարդուն, էն ամենա՛ միակին, որը պտի դառնար ամենասիրու՛նը, ամենասիրելի՛ն, ամենակարևո՛ր մարդը քո կյանքում։ Ու հնարավոր է՝ նրա կյանքն էլ հարամեցիր։ Ու արդյունքում ի՞նչ․ մնացիր հավատարիմ ընկե՞ր։ Արժե՞ր որ։ Lյովը քո կենացը կխմի, բոլորը կհիանան քո ազնվությամբ։ Պատճառը քո ազնվությունը չի, այլ քո մեջի վա՛խը։
-Էէէ, չէ, չենք խոսում։
-Հա, վա՛խը, վա՛խը։ Կայացած չլինելու՛ վախը, ընտանիքի առաջ պատասխանատվությա՛ն վախը, վախ, որ էսօր նրան բան չունե՛ս առաջարկելու։
-Աաայ, սկսեցիր գոռա՞լ, այ էսի ավելի հոգեհարազա՛տ ա։
-Ամեն ինչից վախենում ես՝ երկրից փախնելուց վախենու՛մ ես, կռիվ գնալուց վախենու՛մ ես, տո սեր խոստովանելուց վախենու՛մ ես։ Բան դուրս չի գա, մինչև էդ անտե՛ր վախը միջիցդ չհանես։
-Պապի, ի՞նչ ես ուզում ինձնից։
-Որևէ մի աննորմալ մի բան։ Մի արարք, մի անհեթեթ․․․ մի էշություն, բայց համարձակ մի բա՛ն արա։ Թեկուզ՝ կռիվ գնա, մահից վախենալով՝ գնա կռվի՛, բայց վախենալով մի՛ ապրի։
-Ես վախենալով չե՛մ ապրում։
-Դու՞։ Էստեղ արի (թևից բռնած տանում է խուլ ու համր քրոջ սենյակը)։ Այ ի՛նքը չի վախենում ապրելուց։ Հենց նրան ա, որ անիծված կյանքը անդադար ուզում ա կոտրել, բայց նա չի կոտրվում, ինքը չի՛ վախենում ապրել: Ու եթե չգտնվի մի կարգին, ուժեղ տղամարդ, որ համարձակվի հետը ամուսնանալ, շատ կարևոր է, որ նրա կողքին գոնե ուժեղ եղբայր լինի։
Այստեղ կյանքն ու կռիվը Տիգրանի համար անդառնալիորեն ագուցվում են։ Խոսակցությունն, ըստ էության, հանգում է երկու ուղերձի։ Առաջինը՝ «մի էշություն, բայց համարձակ մի բա՛ն արա. թեկուզ՝ կռիվ գնա» բավականին բացորոշ հրահանգին, և եթե հիշենք, որ վերևում ֆիլմը դիտարկում էինք որպես 90-ականներին վերագրվող կեղծիք, որն իշխանությունները կցանկանային այսօր որպես իրականություն ցուցադրել, ապա միտումն ավելի է հստակվում։ Իսկ ֆիլմի կեղծիք լինելու մասին ենթադրությունը ամրանում է նաև այն հանգամանքով, որ 90-ականների համար նշանային առարկաների ու իրավիճակների երևալը (սև-սպիտակ, մարտկոցով աշխատող հեռուստացույց, գերբեռնված տրոլեյբուս ևն) ֆիլմի ներսում գործառնում են որպես սիմուլյացիա, այլ ոչ երբեք 90-ականները պատմականացնելու կամ ուսումնասիրելու փորձ։ Երկրորդը՝ խոսակցությունը հանգում է բոլորովին անհոդաբաշխ պնդման, որ եթե աղջիկը, թեկուզ լուրջ խնդիրներ ունենալով, չի վախենում ապրելուց, ապա նրա կողքին պետք է ուժեղ ամուսին կամ գոնե ուժեղ եղբայր լինի։ Տրամաբանորեն ճիշտ հակառակին կարող ենք հանգել։ Բայց այստեղ իրական ասելիքն այլ է․ ուժեղ եղբայր/տղամարդ դառնալու համար հարկ է ռազմաճակատ գնալ – այլ տարբերակ չկա։ Նույնքան հակասական կարող է թվալ երկրից մեկնելու և կռիվ գնալու՝ պապի միաժամանակյա հորդորը, բայց բոլորը հասկանում են, որ խոսքը լոկ կռիվ գնալու մասին է։ Ինչպե՞ս է գործում լեզվի այս երկբան բնույթը․ ռուս-ամերիկյան մշակութաբան, ճարտարապետության տեսաբան Վլադիմիր Պապերնին ստալինյան ժամանակների իր հետոզոտությունում՝ «Մշակույթ երկուս» գրքում գրում է․
Խոսքի ոչ նշանային բնույթը դարձյալ ստիպում է մշակույթ երկուսի մասին խոսել իբրև առասպելաբանականի։ Խոսքի հետևում եղածը այստեղ օբյեկտ չի ցուցանում, ոչ էլ որակ, գործողություն կամ հարաբերություն, այլ, ավելի շուտ, հանդես է գալիս իբրև այդ ամենը միասին վերցրած՝ ինչպես առասպելաբանական մտածողության մեջ է։ Օբյեկտի անվանումը ենթադրում է և նրա որակը, և վերաբերմունքն առ այն, և գործողություն դրա հետ։ Այստեղից է գալիս մշակույթ երկուսի տեքստերի ուշագրավ հատկությունը․ որևէ պնդում և դրա հակառակ պնդումը հաճախ նշանակում են միևնույն բանը, որովհետև արտասանված բառերն ունեն որոշ առասպելաբանական դաշտ, որի նշանը կախված չի բառերի միջև շարակարգային կապից (Владимир Паперный. Культура Два, стр. 233, թարգմ․ Դ․ Ս)։
Այլ կերպ ասած՝ գործ ունենք խոսքի ոչ նշանային շրջանառության հետ, որտեղ ավելի կարևոր է, թե ունկնդիրը որոշակի արտահայտության տակ ինչ է հասկանում, քան թե ինչ է իրականում արտասանվում։ Այսինքն, աշխատանքն ավելի վաղ է արված, շատ ավելի վաղ, քան «Կյանք ու կռիվ» ֆիլմն է ստեղծվել։ Այն պարզապես օգտվում է իշխանությունների և «հայկական մշակութային էլիտայի» շահը հսկող, հասարակությունը կազմակերպող ռազմահայրենասիրական տիրակալ գաղափարաբանությունից և զուգահեռաբար վերարտադրում այն։ Այդ գաղափարաբանության շրջանակում զինվորականները «ամուր վահանն են, որի թիկունքում ապրում ենք մենք»։
Պապի հետ խոսակցությանը և քրոջ առաջ արցունք թափելուն անմիջաբար հաջորդում է Տիգրանի հիշողության (կամ անուրջի) տեսարանը, որտեղ Աննան Մոսկվա մեկնելուց առաջ նրան ասում է․ «Ես ասում եմ, որ սիրում եմ քեզ, իսկ դու՝ Գեթսբի՞։ Քեզանից ի՞նչ Գեթսբի։ Դու կոմպլեքսավորված անհաջողակի մեկն ես ու միշտ էլ տենց կմնաս»։ Այնուհետև Տիգրանը զանգահարում է Մոսկվա և իմանում, որ Աննայի և Լևոնի հարսանիքի օրն արդեն նշանակված է։ Անհաջողակի մասին պատումն այստեղ հասնում է բարձրակետին․ Տիգրանին որևէ կերպ ինքնահաստատվելու այլ հնար չի մնում, քան ռազմաճակատ գնալը։ Կարող ենք նաև խոսել այն մասին, թե հասարակությունն ինչպես է ստիպում անհատին մեղավոր զգալ «կայացած չլինելու» համար։
Ի մի բերելու համար արձանագրենք, որ «Կյանք ու կռիվը» ավարտվում է հետևյալ գրությամբ՝ ՖԻԼՄԸ ՆՎԻՐՎՈՒՄ Է ԱՐՑԱԽԻ ԱԶԱՏԱԳՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ԶՈՀՎԱԾ ՀԵՐՈՍՆԵՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԻՆ։ Դարձյալ հիշենք, որ մեռածները հավակնություններ չունեն։
Ընդհանուր, մոնտաժային կառուցվածքը։ Մի քանի դրվագի քննում։
Ֆիլմում կա, ըստ իս, մի քանի հաջողված հատված։ Առաջինը՝ հոր մահվան լուրը ստանալու էպիզոդն է։ Գնդապետի ռազմական ընկերը մտնում է տուն և լուռ հանում գլխարկը, հետո խոսքն ուղղում գնդապետի կնոջը․ «Տիկին Կլառա, Ղարաբաղից են զանգել։ Տիկին Կլառա, գնդապետ Տեր-Զաքարյանը․․․»։ Գնտապետի դուստրը՝ Աննան հասկանում է, թե ինչ է տեղի ունեցել։ Նա ծնկում է և սկսում լուռ հեկեկալ։ Ետին պլանում գույժը բերողի կոշիկներն ու զինվորական տաբատի մի մասն է․ աղջիկը լիովին անզոր է տուն ներխուժած պատերազմի առաջ։ Միաժամանակ ձգող և վանող կապ է առաջանում առաջին պլանի և խորքի միջև։ Տարածությունը որոշակի լարումով է բեռնվում։ Ոտքերը հեռանում են, և մայրը գրկում է դստերը։ Գուցե դերասանական խաղը և ինտերիերը խնդրահարույց են, բայց դժվար է ժխտել, որ ստացված դրվագ է։
Եվս մի հաջող դրվագ։ Գնդապետ Տեր-Զաքարյանի հուղարկավորության ժամանակ մասամբ դավաճան Վարդանի և Թոֆիկի՝ հայաստանաբնակ ադրբեջանցիների որդեգրած, բայց ազնիվ, իրեն հայ համարող որբ հետախույզի հայացքները խաչվում են իրար՝ նախանշելով նրանց հակադիր երկգոյությունն իրար նկատմամբ և կերպարների զարգացումն ընդհանուր ֆիլմի մեջ։
Մյուս հետաքրքրական հատվածը Տիգրանի՝ արդեն վերը հիշատակված հիշողության կամ անուրջի տեսարանն է։ Նրա աչքի առաջ երևում է Աննան՝ գնացքի մեկնահարթակին։ Երբ աղջիկն ասում է մեզ արդեն ծանոթ խոսքերը, կադրում երևում է նաև Տիգրանի թիկունքը։ Եղանակը չոր է։ Իսկ ահա՝ անրջող Տիգրանի խոշոր պլանում ձյուն է տեղում։ Ունենք Տիգրան՝ միաժամանակ կանգնած և՛ ձյան տակ, և՛ Աննայի առաջ․ նույնի երկու զուգահեռ ներկայություն։ Բավականին լավ ստացված տարածաժամանակային ճեղքում, որը հիանալիորեն ընդգծում է իրավիճակի դրամատիզմը, եթե իհարկե աչք փակենք արտասանվող խոսքի՝ քիչ առաջ հիշատակված գաղափարաբանական բեռնվածության վրա։
Նշված դրվագներն իսկապես հաջողված են, բայց եթե դրանց տևողությունները գումարենք իրար, մի քանի րոպեն չի գերազանցի։ Իսկ ֆիլմը տևում է մեկ ժամ հիսուն րոպե։ Իսկ մնացյալ մեկ ժամ և քառասունից ավել րոպե՞ն ․․․
Ֆրանսիացի փիլիսոփա Ժիլ Դելյոզն ընդհանրապես ու նաև կինոյի մեջ մարդկային դեմքը (խոշոր պլանը) մտածում է իբրև կերպար-հույզ (un image-affection)։ Այն, եթե խիստ կարճ լինենք, շփոթված ընկալման և վարանող գործողության միջև առաջացած միջակայք, արանք է։ Պատահական չէ, որ այնպիսի կերպարի համար, ինչպիսին է ինքը մարդը, հենց դեմքը, իր հարաբերական անշարժությամբ և ընկալման օրգաններով, հատկացված է արտահայտչական շարժումների համար, երբ մարմնի մնացած մասերում դրանք ծածկված են մնում։ Նույնիսկ երբ նոր ֆիլմերում դասական կինոյին բնորոշ զգայաշարժական շղթայի ադեքվատ աշխատանքը խախտվում է, դարձյալ դեմքը շարունակում է մնալ հույզի տեղը։ Եթե բերենք լեզվական հարթություն, ապա խոշոր պլանն իր բնույթով գնահատողական է, մակդիր է։
«Կյանք ու կռվում» հանդիպում ենք մինորային երանգ ունեցող խոշոր պլանների շուրջ քսանհինգ շար(վածք)։ Խոսքը պարզապես ընդհանուր և միջին պլանների միջակայքում երևացող խոշորների մասին չէ, այլ երբ դրանք տիրապետում են էպիզոդում։ Երբեմն նույնիսկ այլ պլանները բացակայում են։ Քսանհինգից տասում հերոսները լացում են։ Ընդ որում, լացող գլուխները ագուցված են արդեն տեղի ունեցած դիալոգներին և մահերին, բայց դժվարությամբ են կապակցվում հետագա գործողությունների հետ։ Ֆիլմի ընդհանուր ժամանակաշարը խարսխված է այս տխրող ու լացող խոշոր պլանների վրա (կերպար-հույզ) և հենց դրանք են պահում ֆիլմը, ամրացնում, լեգիտիմություն հաղորդում վերբալ մակարդակում տիրաժավորվող պրոպագանդիստական խոսույթին։ Հաճախ խոշորների ազդեցությունը կրկնապատկվում է «հուզիչ» երաժշտության օգնությամբ, ինչը փրկում է ֆիլմը վերջնական վայրասուզումից։ Գործողությունների միջև օրգանական կապը, մեղմ ասած, թույլ է, և դրանք փոխառնչվում են ավելի շատ գաղափարաբանական լիցքերի միջոցով։
Ֆիլմը կարելի է համեմատել այն իրավիճակի հետ, երբ մեկը հայտնվում է անծանոթ մարդու թաղմանը կամ հարսանիքին․ չնայած անծանոթ է հանգուցյալը կամ ամուսնացողը, մարդ ակամա ուզում է լացել կամ ուրախանալ, որովհետև չորս բոլորը լացում կամ ուրախանում են, և կա համապատասխան երաժշտություն։
Ֆիլմի մոնտաժային ժամանակաշարը ոստիկանական արցունքաբեր գազի էֆեկտ է գործում դիտողի վրա (նաև խոսքերիս հեղինակի)՝ մեխանիկաբար արցունք կորզելով նրա աչքից։ Եթե հեղինակների նպատակը հենց դա է, ապա, ինչ խոսք, վատ չի ստացվել։ Վերջում լացող գլուխներին որոշակի հավաստիություն հաղորդելու փորձ է արվում՝ շահագործելով ֆիլմին կցորդված դոկումենտալ տեսաշարի մեջ լացող մարդկանց պատկերը։
Անցնենք միջին պլաններին․ ինտերիերային էպիզոդների ժամանակ, մեկ-երկու բացառությամբ, պերսոնաժները որևէ կերպ չեն առնչվում միջավայրի հետ, միջավայրն էլ՝ իր հերթին, զուրկ է դրամատուրգիական բեռնվածությունից։ Նման անթիվ-անհամար տեսարաններ կարող ենք հանդիպել հայկական սերիալներում, երբ դերասաններն ամբողջ միջավայրի մեջ օգտվում են միայն հատակից, որպեսզի կանգնեն դրա վրա և արտասանեն իրենց համար նախատեսված տեքստը։ Սա նշանակում է, որ ինտերիերային միջին պլանները նույնպես գործառնում են իբրև խոշորներ, որտեղ ֆոնային տարածությունը կամայական, որոշակի մոդալություն չունեցող տարածություն է։ Թերևս սա է պատճառը, որ տարածական ընդհանուր ընկալման առումով ֆիլմն այդքան «տափակ» է՝ հակառակ տեղ-տեղ հանդիպող առերևույթ խորություններին։
Ընդհանուր և հեռավոր պլանները գերակշռում են ռազմական տեսարաններում։ Կոմպոզիցիոն առումով տեղ-տեղ հաջողված են, որոշակի մոնումենտալություն կա։ Բայց ամենևին պարզ չի, թե ինչ են տալիս դրանք ամբողջ ֆիլմին։ Հիմնական զարգացումն այն է, որ ֆիլմի սկզբում հայկական զորքը նահանջում է, իսկ վերջին մոտ՝ սկսում առաջ շարժվել։ Գլխավոր հերոս Տիգրանն էլ սկզբում շփոթված է, իսկ հետո երբեմն նույնիսկ առաջնորդում է հարձակումը – «ուժեղ եղբայր/տղամարդ» է դառնում։ Սակայն այս խնդիրները հնարավոր էր լուծել երեք-չորս անգամ ավելի պակաս տևողության մեջ։ Տեսարանները կենդանություն են ստանում լոկ այն պահերին, երբ արանքում հայտնվում է հույզը՝ խոշոր պլանները, որոնց գործառնելու սկզբունքի մասին արդեն խոսել ենք։ Իսկ ռազմական տեսարանների ընդմիջումներում, մի շարք հիմարավուն կերպարների ֆոնին, շեշտվում է Տիգրանի «խելացի» կերպարը։ Ռուբոն (– Արա, էս Ադրբեջանցիները՝ անդուր ազգ․ էրեկ՝ չոր, ցամաք, իդեալական կռվելու եղանակ՝ ու՞ր էիք, չկայիք։ Էսօր՝ ցուրտ, խոնավ՝ վրա են տվել), Սուրենը, Աշոտիչը և ուրիշները խակմիտ, գավառական կատակներ անող զինվորներ են։ Քեմբրիջում կրթություն ստացած բուժքույր Սալբին էլ երգում է, «ուժեղ տղամարդ» Արմանին սովորեցնում ժեստերի լեզուն և անընդհատ աղիողորմ լաց լինում մեռած զինվորների վրա։ Ուշադրության առնենք նրա և Տիգրանի դիալոգը․
-Ի՞նչ ես կորցրել էստեղ՝ Քեմբրիջից հետո։
-Քեզ ամբողջ կյանքդ ըսա՞ծ են, որ դուն հայ ես։
-Չէ։
-Ինձի ըսած են։
Ինչ խոսք, անչափ հետաքրքիր է։ Ուշադրության արժանի է նաև Սուրենի հետ բոլորովին ոչ անմեղ դիալոգը՝ հետախույզ Թոֆիկի մասին․
-Այ, օրինակ, դու քնած էղնիս, կռնա ընբես աննկատ մոտենալ կռավաթիդ ու գլխիդ տակի բարձը հանել, որ դու հեչ բան չզգաս։
-Ձյաձ Սուրեն, էսօր ամերիկացիները արբանյակից են նկարում։
-Ծո, ի՜նչ արբանյակ, ի՜նչ սպուտնիկ, Թոֆիկն ավելի էժան է՝ էնքան որ կերակրես։ Էնպիսի դաննիներ կբերի, որ կխելռես։
Բացի Սուրենին վատ կողմով ներկայացնելուց, այս դրվագն ինձ մոտ այլ զուգորդում առաջ բերեց։ Այն հնչում է որպես յուրօրինակ պատասխան ապրիլյան դեպքերից հետո հասարակական լայն շրջանակներում առաջ եկած դժգոհությանը՝ կապված բանակի բյուջեի թալանման հետ։ Բայց հիմա դրա մասին չի խոսքը։ Տիգրանը, ի տարբերություն այս կերպարների, գիտի Քեմբրիջի անունը, նրա իդեալը Գեթսբին է, տիրապետում է չորս լեզվի, նույնիսկ այնքան խիզախ և խելացի է, որ կարողանում է թակարդը գցել անորսալի Չոռնի Լիսին։
Եվս մի դրվագ, և այդքանով կսահմանափակենք այս մասը։ Սիրեցյալների վերջին զրույցը տեղի է ունենում Տիգրանի՝ ապաքինումից հետո ռազմաճակատ գնալու շեմին, որտեղից նա այլևս չի վերադառնալու։ Աննայի երեխայի կնունքի արարողությանը հաջորդում է բնապատկեր՝ եկեղեցու ահռելի ստվերով և երկուսի խոսակցությունը տեղի է ունենում տառացիորեն եկեղեցու հովանու ներքո։ Եվ այստեղ, միայն ռազմաճակատում «ուժեղ տղամարդ» դառնալուց հետո, եկեղեցու հովանու ներքո տղան խիզախում է աղջկան սեր խոստովանել, բայց արդեն չափազանց ուշ է։ Եկեղեցին այն ինստիտուտն է, որի ուժը հեղինակները մինչ այդ պահն էլ էին կիրառել հերոսների և դիտողի նկատմամբ (Չոռնի Լիսին որսալու տեսարանում), բայց այստեղ տիրապետությունը լիակատար է դառնում։
Ավելացնենք, որ դրվագում խոշոր և միջին պլանների լուսավորումները կոպտորեն չեն համապատասխանում իրար։ Սրա մասին հիշատակում եմ, որովհետև կարծիքներ եմ լսել, թե ֆիլմը տեխնիկապես լավ է նկարահանված, օպերատորական կազմը ուժեղ աշխատանք է կատարել։ Կարելի է նաև հիշել Բաղրամյան պողոտայի էպիզոդի սև և ոսկեգույն ճաղավանդակը, որը ներկվել է Կարեն Կարապետյանի քաղաքապետ լինելու ժամանակահատվածում։ Մինչ այդ այն գորշ գույնի էր։ Եթե հեղինակները մեր օրերը չշփոթեին 90-ականների հետ, գուցե ավելի զգայուն լինեին նման նրբությունների նկատմամբ։ Այս բնույթի սխալները շատ են, բայց այստեղ կանգ առնենք։
Ֆիլմի ընկալում-սպառումը
Քանի որ ֆիլմի ընկալման վերաբերյալ հետազոտություններ չկան, ստիպված ենք օգտվել դրա յություբյան հղման մեկնաբանություններից։ Դիտարկենք ամենաշատ լայք հավաքածները՝ առանց օգտատերերին նշելու։ Լատինատառ հայերենով և տառասխալներով տեքստերը չեմ շտկում, որպեսզի որոշ երանգներ չտուժեն․
es korcreci axpors u hima haskanum em es filmi imast@ patkeracnum em vir es nuyn iravichakum haytnvela im axper@ u sirts ktor ktora linum isk dislike dnoxnerin uxaki chem haskanum en txerq@ ovqer zohvecin ayd tvum nayev im expayr@ misht mer srterum en ASTVAC DER HOGIN LUSAVORI isk inch verabervuma filmin uxaki kasem SHNORAKALUTYUN
espisi film chka,en vor ches zgum vonc es lacum,Astvac pahapan lini bolor zinvornerin u irenc mayrerin,anmex txeqi aryuny iranc vra ejan chi nsti
Hianali er…. Aranc avelord xosqeri…. bolorn el…. Bayc arandznahatuk havanel em Sofiin (Elen Sargsyanin) mi urish tesaki derasanuhi e….. Filmi masin shat shaat erkar kxosei…. Uxxaki huzich er…. mi shat karevor hetevutyun el, vor mer xndiry nranum che, vor turqer kan, mer xndiry nranum e, vor turqanman hayer kan…. Elen Sargsyan duq hianali eq…..
bravo shat lav film er. ahavor larvac em ..amboxj yntacqum pshaqaxvel em ..mer heros txaner shnorhakal enq dzezanic amen inchi hamar ..dzer sxranqy anmah e, dzer anuny mer srterum((
Tofik@(azgucyam turg) irakanum exele vor mer koxmice krve, inchaqn vor gitem gerezman@ erablurume
Անթերի ու հզոր: Տղերքը վերջում պիտի տուն գային, ափսոս: Շնորհակալ եմ Ձեզ ողջեր ու նահատակվածներ, հպարտ եմ ձեզնով ազգիս պարծանքներ:
Ինչքաան նայեմ միևնույննա նույն ջրհեղեղնա սպասվում , կատարյալ ֆիլմ , Իսկ վերջում Արթուր Գրիգորիչի հուզիիչ երգը միավորված Տիգրանի հերոսական արարքի հետ աննկարագրելի եզրառակում էր : Միայն չեմ հասկանում դիսլայք դրած մարդու մտածելակերպը , երևի մի վախկոտ ադրբեջանցի
ես չեմ ուզում մտածել,որ հայերեն դիսլայք դնողները,եթե <<հայ են>>,ուրեմն պարազապես ազգի դավաճան են
Haziv nayeci minchev 38 ropen,chhavaneci,baic dislike chem drel,chanpatveq!)) Derasanneri ANHAMOZICH xax,anhamozich ser, histerik u vanox papiki kerpar(!!!),rejiserakan cacr ashxatanq,ahavor cacr…,axavaxvac scenar… … Ov e tesel,vor HAY TXAN @nkernerin asi -Heriqa siraharvac hayacqov qrojs nayeq?! HAY TXAN!!!,kam danakaharvac @nkeroj@ beren hivandanoc jpit@ demqin!!!,kam hay txa,vor sirum e @nkerneri het xoselis tuqeren mejberumner anel !!! … Ay ays patcharnetov arden isk chhavatacrec film@…
Սաղ հեչ, բայց ժողովուրդ ջան, ինչ կլինի տարբերակեք մարդկանց՝ ֆիլմը որպես գեղարվեստական ստեղծագործություն չհավանելը հայրենիք սիրել-չսիրելուց։ Էնպես չի, որ պատերազմի մասին նկարահանված ցանկացած ֆիլմ լավն ա, ու բոլորն էստեղ հիացած մեկնաբանություններ գրեն։ Ով էլ չհավանի, ասեք՝ բա թե թուրքը տեսնում, ուրախանում ա։ Չէ, էս գեղարվեստական կինո ա, ու նորմա՛լ ա, որ մարդիկ նայեն, կարծիքներ հայտնեն ու քննադատեն։ Հիմա եթե իմ գնահատականն ասենք 10-ից 5 ա, դա ինձ ավտոմատ հայրենիքի դավաճան ա սարքում, թե՞ ոնց։
Այժմ “Կյանք ու կռիվ” #Կյանքուկռիվ ֆիլմի մասին մի քիչ մանրամասն (երեկ նայեցի առաջին անգամ). 1. Երկրում պատերազմ է (ի դեպ չի կոնկրետացվում ինչ պատերազմ, ինչի համար է դա.. ընդհանրապես էդ թեմայով խոսակցությունները քիչ են ֆիլմի առաջին մասում): 4 ընկերներ 25 տարեկան մասնակից չեն պատերազմին: 4-ից մեկը վերջիվերջո գնում է Լոս Անջելես, մյուսը՝ Մոսկվա: Էս երկուսի մասով թեման փակվում ա սենց: Երրորդ ընկերը որոշումա գրվել կամավոր, որպեսզի փրկի իր ազգանունը ամոթից և/կամ անպատվությունից. [մեջբերում] “Իմ հայրը…հայտնի գնդապետ Տեր-Զաքարյանի մեղքով անմեղ մարդիկ են զոհվել…Էդ ամեն ինչը հիմա իմ խղճի վրայա: …Ես նույն ազգանունն եմ կրում, ու չեմ պատրաստվում էդ ազգանունը փոխել” (ֆիլմի 32:10 րոպեից): Վերջապես չորրորդ ընկերը, ֆիլմի գլխավոր հերոսը, կամավոր է գրվում որովհետև մեջը վախ կար (ոչ թե կոնկրետ պատերազմ գնալու վախ, այլ ԸՆԴՀԱՆՐԱՊԵՍ ՎԱԽ ԱՄԵՆ ԻՆՉԻՑ). “Դու ամեն ինչից վախենում ես. երկրից փախչելուց վախենում ես, կռիվ գնալուց վախենում ես, տո սեր խոստովանելուց վախենում ես: Բան դուրս չի գա մինչև անտեր վախը միջիցդ չհանես: …մի էշություն, բայց համարձակ մի բան արա: …մահից վախենալով գնա կռվի, բայց վախենալով մի՛ ապրի” (38:00 րոպեից): Ի դեպ այն, որ Տիգրանը հայրենասիրությունից մղված չի գնացել պատերազմ, փաստում է նաև այն որ ինքը մեծ հետաքրքրությամբ հարցնում է սփյուռքահայ աղջկան “Դու՞ ինչ ես կորցրել էստեղ Քեմբրիջից հետո:”, իսկ նա պատասխանում է. “Քեզի ամբողջ կյանքդ ըսա՞ծ են որ դուն հայ ես: …Ինձի ըսած են”(1:07:22 րոպեից): Ինչ է նշանակում “ինչ ես կորցրել էստեղ” հարցը: Այսինքն ինքը (Տիգրանը) իրա համարձակությունն էր կորցրել էդտեղ ու եկել էր պատերազմ որ դառնա համարձակ ու հետ գնա սեր խոստովանի Աննային, ու իրա մտքով անգամ չէր կարո՞ղ անցնել որ մի ուրիշ մարդ կարա հենց հայրենիքի համար եկած լինի էդտեղ, որ տենց հիմար հարց չտա: Սա ֆիլմի թերևս ամենահիմար դրվագներից է: Կարճ ասած, այս երկուսը գնացին պատերազմ տարբեր ԵՍԱԿԵՆՏՐՈՆ պատճառներով, ԲԱՅՑ ՈՉ ՀԱՅՐԵՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ դրդված: Հայրենասիրություն կլիներ եթե Արմենը իր հոր հետ միասին պատերազմեր հայկական բանակում, իսկ Տիգրանը գնար պատերազմ նույնիսկ այն դեպքում երբ արդեն ամուսնացած լիներ իր վաղեմի սիրեցյալ Աննայի հետ: Բայց այդպես չի ֆիլմում (չկա անձնազոհություն, իրական սեր հանուն միայն և միայն հայրենիքի, հայրենիքն այստեղ առաջնային կարևորություն չունի), և դա էլ հենց դարձնում է ֆիլմը հազիվ միջինին ձգող ֆիլմ՝ հաշվի առնելով որ ֆիլմը նվիրված էր ՀՀ Անկախության 25-ամյակին, իսկ Արցախի պատերազմն էլ այդ անկախության պատմության 50%-ն ա կազմում: Արցախյան պատերազմը ֆիլմի background է, ՀԵՏԵՎԻ (խառը) ՖՈՆ ընդամենը: Սխալ է այդ պատերազմի նշանակությունը այդքան փոքրացնել!!! 2. Ֆիլմի սիրային պատմությունը, որը ստացվում է ֆիլմի հիմնական սյուժեն է, ահավոր հակասական է ու, ես կասեի, խակ: Աննան հենց սկզբից գիտի եռամսյա պայմանավորվածության մասին, Տիգրանին սեր է խոստովանում, իր մայրը իրեն ասում է. “…Տիգրանը միշտ սիրելու է քեզ, մի օր ամեն բանի կհասնի: Ամբողջ հարցը նրանում է դու կկարողանաս այդքան սպասել:” Իսկ Աննան. “Չեմ ուզում խոսել էդ մասին” (20:49 րոպեից): Դեռ եռամսյ ժամկետը չբոլորած Աննան արդեն ամուսնանում է մյուս ընկերոջ հետ: Ու ֆիլմի վերջում էլ հլը մի հատ Տիգրանին ասում ա. “Դու ինձ ատում ե՞ս…որ ես ամուսնացա Լյովի հետ,” ու խոստովանում ա որ ստիպված է ամբողջ կյանքն ապրել մի մարդու (իր ամուսնու) հետ ում չի սիրում: Ախր ոնց կարելի ա խակ լինել էսքան??? Ես հասկանում եմ որ #Գեթսբի-ի պատմությունը շատ գայթակղիչ ա քոփի-փաստ անելու համար, բայց դիմացեք էլի, մի կրկնօրինակեք, հատկապես երբ հետևի ֆոնում Արցախյան պատերազմի մասին եք խոսում: Աննայի կերպարը շատ թույլ ու կամազուրկ ա (ի դեպ ինչպես Դեյզիինը “Մեծն Գեթսբիում”): Մարդ եթե չի կարա 3 ամիս սպասի (թեկուզ ընկերական մի ապուշ պայմանավորվածության ժամկետ լինի դա, ու թեկուզ էդ տղան էդքան ռիսկով չլինի որ նախքան էդ պայմանավորվածության մեջ մտնելը սեր խոստովանի) որպեսզի իր սիրելիի հետ լինի, ուրեմն ինքը չի սիրում էդ մարդուն: Ինչ մի փուչ ռոմանտիզմ են էկրաններ բարձրացնում: Կարճ ասած, ֆիլմը ոչ սիրո մասին էր, ոչ էլ՝ հայրենասիրության: Ֆիլմի դերասանական խաղը, երաժշտությունը, տեխնիկական այլ որակները շատ լավն էին, բայց եթե բովանդակալից ուժեղ սյուժե չկա էդ ֆիլմը ձանձրալի ա ու միջակ: #կա_ձև_չկա_բովանդակություն Իսկ ինչու՞ չկար սյուժե: Միթե էդքան անտաղանդ ազգ ենք, որ չենք կարող ուժեղ սյուժե գրել Անկախության 25-ամյակի ու Արցախյան պատերազմի մասին ֆիլմ նկարելու համար: Այնքան հերոսներ կան, որոնց մասին ՊԵՏՔ է բարձրաձայնվի, որոնց կյանքը ու նվիրվածությունը պիտի գեղարվեստական բարձրակարգ ֆիլմի տեսքով ներկայացվի իմ և հետագա սերունդներին: Մենակ #Մոնթե-ի հերոսությունը հերիք է մեկ առանձին ֆիլմի համար, իսկ եթե սիրո պատմություն եք ուզում, ապա Մոնթեի ու Սեդայի սիրո պատմությունը կարելի է նկարել (իհարկե Սեդայի համաձայնությամբ)՝ Արցախյան պատերզմի ֆոնին: Իհարկե կարող էինք: Բայց էդ դեպքում սցենար կլիներ, իսկ ֆիլմ չէր լինի: Չէ՞ որ ֆիլմը պատվիրված է. ֆիլմի պաշտոնական ֆեյսբուքյան էջում գրված է. “ՀՀ Պաշտպանության Նախարարությունը #ՊՆ, #ԱռաջինԱլիքը և #SharmPictures-ը ՀՀ Անկախության 25-ամյակին ընդառաջ ներկայացնում են «Կյանք ու կռիվ» ֆիլմը:” Ընդհանրապես պատվիրված ֆիլմեր նկարելը բնորոշ է ոչ ժողովրդավարական երկրներին, հեռու չգնանք՝ մեր ԽՍՀՄ-ը, հիմա էլ մեր ՀՀ-ն: Բա ՀՀԿ-ին պե՞տք ա իսկական հերոսների կերպարներով Արցախյան պատերազմի մասին գեղ.ֆիլմ ֆինանսավորել, որպեսզի այդ ֆիլմով նոր երիտասարդ մոնթեներ ծնվե՞ն հասարակության մեջ: Բնականաբար, իր շահերից չի բխում ազգ կրթել, նոր մոնթեներ դաստիարակել, որովհետև մի օր կելնեն իր դեմ: Նույնն էլ տեղի ունեցավ “Մի վախեցիր” ֆիլմի պարագայում: Իսկ ի՞նչ վատ պրոպագանդա է մի ԳԱՂՋ ֆիլմ պատվիրել, մոտավորապես անկախության ու ղարաբաղի թեմաները մեջը խառնած, երիտասարդներին կեղծ հայրենասիրություն ներկայացնել, իբր “տեսեք ինչ փառքի կարժանանաք եթե պատերազմին կամավոր գրվեք ու գնաք զոհվեք: Դուք գնացեք, մենք էլ ձեզ հետմահու շքանշաններ ու ձեր ընտանիքներին #1000դրամ-ներ կտանք, կպրծնի կգնա: Ու հետո էլի երիտասարդներ կգնան ՆՈՒՅՆ կռվին կամավոր, էլի շքանշաններ, էլի 1000 դրամներ… հետո էլի կամավորներ, զինվորներ, ու էլի շքանշաններ, էլի 1000 դրամներ…:” Եվ սրա վերջը չի երևում: Բա թող մի հատ ֆիլմ նկարել տան, թե ինչ կարևոր ա ուժեղ դիվանագիտություն ունենալը, որպեսզի դրանով պատերազմը կանխես նախքան դրա սկսելը, ու չեն լինի զոհեր, դժբախտ սիրո պատմությունները, ու տենց այլ բաներ որոնց վրա լացում ու հուզվում ենք սենց ֆիլմեր նայելուց: Կա տենց ֆիլմ? Իհարկե չկա! Կնկարվի տենց ֆիլմ? Իհարկե ոչ (դեռ)! [Հ.Գ. Էս վերջին տողը #վարչապետ_սթայլ ստացվեց 😀 ] Այս ամենից հետո, ես, ամենայն անկեղծությամբ, չեմ հասկանում էս ֆիլմի շուրջ այսքան չափից դուրս հիացմունքը: Հ.Գ. Էսքանը գրելուց հիշեցի Հ.Թումանյանի “Ձևն ու հոգին” հոդվածը («Հորիզոն» թերթ, 1910թ), որտեղ նա գրում է. “Ամեն երևույթ ունի իր արտաքին կերպարանքը— ձևը և ներքին իմաստը–հոգին։ Ապրողը, գեղեցիկը, կատարյալը դրանց ներդաշնակությունն է, բայց էդ ներդաշնակությունը, դժբախտաբար, շատ է դժար, և մարդիկ սովորաբար վազում են հեշտին․ իսկ հեշտը ձևն է։ Երբ չեն կարողանում ըմբռնել մի որևէ բանի ներքին իմաստը, հոգին կամ թե չէ կորցնում են ժամանակի ընթացքում, պաշտում ու պաշտպանում են ձևը, առանց հասկանալու։ Եվ հաճախ մեծ գաղափարների անուններով լոկ ձևեր են պաշտում։ …. Ձևն ու ձևապաշտությունը ամեն տեղ, և վա՛յ էն մարդուն, որ էս տեսակ միջավայրում հասկանում ու սիրում է իրերի ու երևույթների ներքին իմաստը և մանավանդ նրանց առողջ ամբողջությունը։”
Ինչպես տեսնում ենք, ոչ բոլոր մեկնաբանություններն են դրական, նույնիսկ հիշատակվում է, որ ֆիլմը պրոպագանդիստական է, բայց քննադատողներն իրենց դիրքավորում են որպես ավելի լավ, ավելի ճիշտ հայրենասեր կամ հայ, քան ֆիլմի հեղինակները կամ հերոսներն են։ Իսկ արդյո՞ք այժմ հնարավոր է եղածից տարբեր՝ «այլ հայրենասիրության» գոյությունը․ սա պետք է լինի կենտրոնական հարցը, եթե ուզում ենք իրերի դրությունից գլուխ հանել։ Ըստ իս, հնարավոր չէ, որովհետև դրա համար որևէ նախադրյալ կամ ռեսուրս չկա․ ծուղակի էությունը հենց նրա մեջ է, որ ոմանց թվում է, թե իրենց անձնական՝ ընդհանուր հոսանքից տարբեր «հայրենասիրական» հայտարարությունները հասկանալի են հասարակության լայն շերտերի համար։ Այո, հասկանալի են, բայց հասկացվածն ու գրվածը/ասվածը հաճախ իրարից հեռու, երբեմն հակընդդեմ են, որովհետև հայրենասիրությունը մեկն է։
Երևի ճիշտ կլինի հարց տալ, թե ֆիլմը ստեղծողնե՛րն ինչպես են ընկալում իրենց արածը։ Այստեղ մի քիչ ավելի բարդ խոսակցություն է բացվում, բայց չտրվենք գայթակղությանը։ Եթե հաշվի առնենք ֆիլմի ենթադրյալ ողբերգական երանգը և այդ ամենն իրական փաստերի հետ կապակցելու արտադրողների ակնբախ ձգտումը, ապա բավարար կլինի դիտել ֆիլմի անձնակազմի այս զվարճալի լուսանկարը, որը տեղադրված է «Կյանք ու կռիվ» ֆեյսբուքյան էջում։
Ուշագրավ է, որ ֆիլմն ունի անգլերեն ենթագրեր, բայց յություբյան հղման տակ ոչ մի անգլերեն մեկնաբանություն չկա (վերջին մուտքը՝ 07.02.2013)․ գոնե ես չկարողացա գտնել։ Կարելի է ենթադրել, որ սովետահայկական գաղափարաբանության բովով չանցած մարդկանց համար ֆիլմն անհասկանալի կամ անհետաքրքիր է։
Մտավոր նշանակությունը
Ֆիլմի ներքին տրամաբանությունից դուրս՝ ինձ մոտ երկու հարց առաջացավ։ Առաջին՝ եթե «Կյանք ու կռվի» անձնակազմը (արտադրողներին դուրս թողնենք հարցից) մի օր առիթ ունենա նկարահանել ոչ թե պրոպագանդիստական, այլ արտիստական ֆիլմ, կհաջողի՞։ Կստացվի՞ կինոդիտողի լայն շրջանակի հետ կապի մեջ մտնել՝ առանց շահագործելու ռազմահայրենասիրական գաղափարաբանության կաղապարները։ Հարցն առաջանում է, որովհետև ինչինչ մասնագիտական կարողություններ, ըստ իս, ունեն, բայց դրանց չափը դժվար է որոշել այս ֆիլմով։
Մյուս հարցը՝ էկրան է բարձրացել երկրորդ սերիան (որը չեմ պատրաստվում դիտել), և յություբում տարածվել է դրա երաժշտության տեսահոլովակը։ Ինչու՞ այսքան շատ և այսքան ինտենսիվ։ Այս հարցի պատասխանը, թերևս, ավելի հեշտ է․ առջևում ընտրություններ են, և հայրենասիրության լրացուցիչ պաշարը երբեք չի խանգարի իշխանություններին։
Իսկ ի՞նչ հարցեր են առաջանում, եթե փորձենք դուրս չգալ ֆիլմի ներքին շրջանակից։ Ինչի՞ մասին է մտածում ֆիլմը կամ մտածելու տեղիք տալի՞ս է դիտողին։ Ոչ, թերևս, ճիշտ հակառակը։ Եթե ունենար մտավոր նշանակություն, ապա կշրջվեր ինքն իր դեմ։ Ֆիլմը հասարակությունից վերցնում է ստերեոտիպային մոդելներ և դիսկուրսներ, հագեցնում իբր անսպասելի սյուժետային լուծումներով և հետ վերադարձնում։ Որչափ էլ մեծ լինի իմ հակակրանքը հումորային հաղորդումների նկատմամբ, արտադրողների առնչությունը КВН-ին և գովազդի արտադրությանը տեղ է տալիս այս օրինակի համար։ 90-ականների հետխորհրդային հասարակություններում, երբ դեռ սպառողականությունը չէր արմատացել, մեծ չափերի հասնող ֆոբիա կար գովազդի նկատմամբ։ Այն, ինչն այսօր արդեն նորմալ է համարվում, այդ տարիներին տարբեր մակարդակներում սուր ծաղրի էր ենթարկվում։ Ռուսաստանյան ալիքներով հաճախ էր եթեր հեռարձակվում «Տեֆալ» թավաների գովազդային հոլովակը՝ «Տեֆալը միշտ մտածում է ձեր մասին», և էստրադային երգիծաբան Եվգենի Պետրոսյանը մի ուշագրավ կատակ ուներ՝ «Իսկ ընդհանրապես ինչու՞ մտածել։ Տեֆալը մտածում է մեր մասին»։
Դավիթ Ստեփանյան
Հ․ Գ․ Հոդվածն ավարտուն վիճակի բերելուց ամիսներ էին անցել, երբ 2017-ի ապրիլի 1-ին՝ խորհրդարանական ընտրություններին նախորդած լռության օրը (պաշտոնապես արգելվում է նախընտրական քարոզչությամբ զբաղվել), «Արմենիա» հեռուստաընկերությունը երեկոյան ցուցադրեց «Կյանք ու կռիվ» ֆիլմը։
