Լիբերասիոն, 1 սեպտեմբեր, 2016թ.
Քաթրին Կալվե եւ Սեսիլ Դոմա
http://www.liberation.fr/debats/2016/09/01/georges-didi-huberman-les-larmes-sont-une-manifestation-de-la-puissance-politique_1476324
Թարգմանությունը՝ Նազարեթ Կարոյանի
Փիլիսոփայի ու պատկերի տեսաբանի համար արտասվելու փաստը «բողոք ներկայացնելու» եւ իշխանություն վերցնելու ձեւ է՝ դրանից հիմնավորապես զրկվածների համար։
Շատ հաճախ արցունքները լինում են առանձնության մեջ՝ դիտարկվելով իբրեւ անզորության ու փխրունության նշան։ Իր վերջին էսսեում Ժորժ Դիդի-Յուբերմանը շրջում է առաջարկը. հույզը դառնում է կիսված, հեկեկոցը տանում է գործողության։ Ապստամբության, ընդվզումի նախադրյա՞լ։ Այն պահին, երբ ամբոխավարությունը հարուցում է վախ կամ կշտամբանք, փիլիսոփան յուրովի վերականգնում է հեկեկոցի ու պատկերի քաղաքական զորությունը։ Վերլուծությունն իր վերջին գրքում՝ «Ժողովուրդն արտասվալից, ժողովուրդը զինավառ» ( Peuples en larmes, peuples en armes), հենվում է գեղագիտական մեծ օրինակի՝ Էյզենշտեյնի Պոտյոմկին զրահանավը ֆիլմի վրա։ Մի մարդ մահանում է անարդարացի, մի կին արտասվում է, բռնուցքները բարձրանում են վեր։ Հոկտեմբերին «ժողովուրդն արտասվալից» գիրքը ժյո դը Պոմ թանգարանում կդառնա նյութ «Ընդվզում» խորագրված ցուցահանդեսի, որը Ժորժ Դիդի-Յուբերմանն է համադրում։
Ի՞նչ «արտասվալից մարդկանց» եք տեսել վերջերս:
Որտեղ ապստամբություն կա, կան նաեւ հույզեր։ Ուրեմն դրանք միջամտում են սոցիալական յուրաքանչյուր մարմնի մեջ։ Կասեի նույնիսկ, որպեսզի տեղի ունենա ապստամբություն, անհրաժեշտ է քաղաքականորեն ու պատմականորեն խոսող հույզերի բաժանում, ինչն անշուշտ չի նշանակում, թե դա բավարար է։ Պոտյոմկին զրահանավ-ում Էյզենշտեյնի վերլուծած ու վերակազմած ողբերգությունը, որ նաեւ իմ գրքում եմ փորձել հնարավորինս ճշգրիտ վերլուծել, կարող է դիտարկվել նման իրադրության կատարյալ օրինակ։ Անգամ՝ մանրակերտ։ Այն միաժամանակ վեր է հանում«վավերագրություն» ու «բանաստեղծություն» ՝ լինելով խիստ պարտական պատմական ճշգրիտ դեպքերին, բայց նաեւ` գրական մշակումներին, ինչպիսին է, օրինակ, Վիկտոր Հյուգոյի Թշվառները։ Իրադրությունը հետեւյալն է։ Ինչ–որ մեկը մահանում է անարդար մահով։ Օրինակ՝ մի երիտասարդ մարդ։ Կամ, ինչն ավելի վատ է, մի երեխա։ Կամ մի կին։ Կամ մի ծեր անձ, կամ անզեն քաղաքացիների խումբ։ Վերջերս սա շատ ենք տեսել արաբական հեղափոխություններում։ Հույզն է, ուրեմն, դրա բարձրակետը։ Այն ծնվում է սարսափի ու զայրույթի զգացմունքից։ Ի՞նչպես կարելի է մեռցնել երեխային, ուժերի ծաղկման տարիքի երիտասարդ մարդուն, ինչպիսին Մուհամեդ Բուազիսն էր Թունիսում, ինչպիսին էր Վակուլիչուկը՝ Էյզենշտեյնի ֆիլմում։ Մենք ընկճվում ենք նման «անարդար մահերի» առջեւ։ Ուրեմն արտասվում ենք։ Ավելին, ողբում ենք՝ ինչպես կրոնական առանձնահատուկ համատեքստերում է դա ասվում. ուղղափառ քրիստոնեության առումով, 1905-ի Օդեսայի դեպքի համար՝ Էյզենշտեյնի բեմադրությամբ, Իսլամի կապակցությամբ՝ ժամանակակից Թունիսի, Եգիպտոսի եւ Սիրիայի համատեքստերում, կամ Հարավային Ամերիկայում՝ կաթոլիցիզմի, որոնք բոլորն էլ ցավը ծիսականացնելու հանձնառություն ունեն։
Ինչու՞մ է հանրային, կոլեկտիվ այդ արցուքների քաղաքական չափումը՝ այն դեպքում, երբ անհատական լացը բխում է ինտիմից։ Գոյություն ունի՞, ավելի լայն իմաստով, հույզի ճգնաժամային ունակություն։
Կարող ես արտասվել ամբողջովին միայնակ, քո անկողնում, անձնական պատճառներով, անշուշտ։ Կարելի է նաեւ հոսեցնել ալիբի–արցունքներ։ Բայց պատահում է, առանց այդ նախատեսելու, պարզապես թույլ ենք տալիս, որ հեկեկոցները պայթեն ուրիշի ներկայությամբ։ Արտասվելը ինտիմ է՝ ներսից չե՞ն արդյոք արցունքները, բայց արտասվելը նաեւ ուրիշին դիմելու եղանակ է՝ ուրիշի առջեւ բացվելու, քանի որ արցունքները հոսում են մեր աչքերից ու մեր դեմքի վրա` ասես բյուրեղի փոքրիկ պայթյուններ են դառնում ուրիշի աչքերի առջեւ։ Արտասվելիս գուցե մենք այլայլվում ենք։ Բայց միաժամանակ նա, ով արտասվելով «կորցնում է պարունակությունը», դիմում է ուրիշին` ասես իր արցունքները լինեն մեր մտքերի, մեր ցանկությունների «տեղանշանները» (amers)․ գիտեք, սա այն բառն է, որով նավաստիները նշում են ուղիները ծովում։ Զուտ ինտիմությունը գոյություն չունի։ Միշտ էլ, շատ թե քիչ, դիմում ենք մեկ ուրիշին։ Մարդաբանները խոսում են մաքրագործող, այսինքն՝ արցունքի վրա հիմնված ծեսերի մասին եւ անգամ` տոների։ Եթե արտասվելու արարքը ուղերձ է, դա շրջակայքում դրսեւորված ճգնաժամի մասին ուղերձն է։ Ակներեւ է ուրեմն՝ արտասվելը ոչ միշտ, բայց կարող է ունենալ քննադատական, ուրմեն նաեւ՝ քաղաքական արձագանք։
Արտասվելն անզորության՝ հաճախ կնոջը վերագրվող դրսեւորում չէ՞ ուրեմն։
Ինչպիսի՜ հարց, արդյո՞ք չեք կարծում, որ այն «քաղաքականորեն կոռեկտ» չէ։ Փորձեմ, այդուհանդերձ, ձեզ բռնեցնել բառի վրա ու պատասխանել։ Բայց դրա համար պետք է ներմուծեմ խիստ կարեւոր տարբերակում։ Այն առանցքային է հատկապես այնպիսի փիլիսոփայի համար, ինչպիսին Ժիլ Դելյոզն է, որը Սպինոզայի ու Նիցշեի իր մեկնաբանությունների համատեքստում է դա զարգացրել։ Զորության ու իշխանության միջեւ տարբերակումն է։ Արտասվելն, անկասկած, անզորության դրսեւորում է: Դա տառապանք է, տանջանք: Այստեղ «ոչինչ չես կարող անել»: Սա համապատասխանում է հունարեն բառի, որը գտնում ենք ամենուրեք ողբերգությունների մեջ. պաթոս բառը: Իշխանությունը մենք չենք վերցնում, մենք այն չենք գործադրում՝ արցունքներն աչքերին։ Անտիգոնեն է արտասվում, ոչ թե Կրեոնը։ Կանայք են արտասվում հունական ողբերգության մեջ, նաեւ՝ Պոտյոմկին զրահանավ–ի, Թունիսում՝ ապստամբության ժամանակ, հիշենք նաեւ Պլազա Դե Մայոի մայրերին ու տատիկներին Բուենոս Այրեսում, ովքեր իրենց անհետացած երեխաների մասին լուրերը պահանջում էին արտակարգ համառությամբ – բոլոր այս կանայք չունեին իշխանություն եւ չէին փնտրում իշխանություն: Բայց նրանց ողբը եղել է ահռելի զորության: Նրանք շիկացման այնպիսի մի կետի են հասցնում իրենց վրդովմունքը, որ այն՝ դառնալով անեծք, արդարության ու վրեժի է կոչում, ազատվելու համար իրենց բռնակալից: Երբ դժգոհելը վերածվում է բողոքի ներկայացման, ժողովրդի ապստամբություններն են սկիզբ առնում, ազատագրական շարժումը，նույնիսկ հեղափոխություն ինքնին։ Ստացվում է, շատ անգամներ, այդ թվում` Էյզենշտեյնի գեղեցիկ եւ տեսականացված դեպքում, կանանց ողբն է եղել հեղափոխության ձգանը։ Տեսեք Էյզենշտեյնի այդ երկու կամ երեք պատկերները: Ահա մի կին, որ լաց է լինում։ Քիչ անց, մեկ ուրիշն է պոկում իր դիմաքողը: Վերջապես, մի երիտասարդ կին (Բունդի՝ այդ ժամանակաշրջանում հրեական հեղափոխական մեծ կազմակերպության ակտիվիստ, թերեւս) իր բռունցքն է բարձրացնում … պատասխանում եմ ուրեմն ձեր հարցին, ասելով, որ արցունքները, հաճախ，քաղաքական զորության դրսեւորումն են այն կանանց կամ տղամարդկանց, ովքեր ցույց են անում՝ ելնելով անզորության հիմնարար իրադրությունից:
Դուք ասում եք, որ հուզվածությունը ունի ազատագրական ուժ: Արդյո՞ք դա ժողովրդի զգացմունքները վերականգնելու ձեւ է՝ պատկերների միջոցով, որոնք այսօր հաճախ հակադրված են լոգոներին։ ժողովրդական հույզերի հանդեպ անվստահության մթնոլորտի պայմանններում ինչու՞ եք հետաքրքրվում ժողովրդի արցունքներով:
Այդ զգացմունքները նման են պատկերներին։ Մորիս Մեռլո–Պոնտին 60-ականներին էր դա հաստատել։ Նա՝ փիլիսոփայական մտքի զգալի մասի վերաբերյալ «պատկերը տխրահռչակ է» ասելով, նկատի ուներ պատկերի մասին Պլատոնի դեռ շատ կենդանի եւ երբեմն էլ բռնի ժառանգությունը։ Պատկերն ընդհանրապես ոչ ավել, ոչ պակաս այլ բան չէ, քան պատրանք, տեսք, սխալ, հավատ, ձեռնածություն եւ այլն: Յուրաքանչյուր ճշմարտություն, այդ տեսանկյունից, պետք է կառուցվի ընդդեմ պատկերի: Ես, արիստոտելաբար, կարծում եմ, որ ամեն ինչ շատ ավելի բարդ է ու միաժամանակ՝ ավելի կոնկրետ ու նրբերանգված։ Մենք, իհարկե, շրջապատված ու գրեթե խեղդամահ ենք պատկերներով, որոնք խաբում են մեզ ու մանիպուլացնում։ Բայց սա, ընդհանուր առմամբ, ոչինչ չի ասում պատկերի մասին, այն այլ բան չի անում, քան պարզապես հաստատում է աղետալի օգտագործման այն կերպը, որին պատկերները առավել հաճախ ենթակա են: Նույնը լեզվի հետ է տեղի ունենում․ լեզուն ինքնին ստախոս չէ, խոսքերն են, որ ստում են։ Նույն ժամանակաշրջանում Յոզեֆ Գեբբելսի գերմաներենը ստախոս է, Վալտեր Բենիամինինը՝ ոչ։ Ահա, ուրեմն, նույնն էլ լինում է նաեւ զգացմունքների դեպքում։ Ինչը քննադատել է պետք ՝ զգացմունքների որոշակի օգտագործումն է, անգամ որոշ մեդիա շուկան։ Կսխալվեինք, եթե ցանկանայինք վերացնել «զգացմունքները» քաղաքականության ոլորտից՝ լոկ այն պատճառով, որ դրանք մանիպուլացված են կամ մանիպուլացնելի։ Քաղաքականություն անել՝ հավատալով, թե հուզական տարրը վերացնելը այն պատրվակով, որ զգացմունքները պոպուլիզմի հիմնական նյութն են՝ նույն է, ինչ հարաբերություններ հաստատես ինչ–որ մեկի հետ՝ ցանկանալով վերացնել սերն այն պատրվակով, թե պոռնոգրաֆիան արդեն արել է իր չնչին առեւտուրը … ուզում եմ ասել, որ պետք չէ քաղաքական հակառակորդին թողնել այնպիսի թանկ եւ այնքան խոր, մարդաբանորեն խոսող բաներ, ինչպիսիք են պատկերները կամ զգացմունքները: Մենք պետք է վերամտածենք դրանց օգտագործման նոր կերպերի շուրջ:
Ապստամբություն՛ արցունքներով, հնարավո՞ր է դա արդյոք։ Էյզենշտեյնն, ըստ ձեզ, կապակցում էր քաղաքական ազատագրումն ու ռոմանտիզմը …
Ակնհայտ է, որ դա բավարար չէ: Ահա թե ինչու քիչ առաջ դժգոհելուց այն կողմ՝ բողոք ներկայացնելու անհրաժեշտության մասին նշեցի: Հիմա չէի օգտագործի «ռոմանտիզմի» կատեգորիան որպես գեղարվեստական ոճ, որը ենթակա է հաղթահարվելու, ինչպես Ժակ Ռանսիերի առաջարկած «ռեժիմների» սխեմայում է: Ֆրոյդի եւ Վարբուրգի ընթերցումն ինձ համոզեց, որ մշակույթի եւ մարդու գործողությունների ոլորտում ոչինչ հնացած չէ, ամեն ինչ վերապրող է։ Բոլոր խնդիրները դրվում են նորովի, բայց կրկնությունների, թաղված հիշողությունների, հետմղվածի վերադարձերի միջոցով … այնպես որ գոյություն ունի խիստ արդիական «հեղափոխական ռոմանտիզմ», որն, իհարկե, իր մեջ, ինչ–որ տեղ, կրում է հիշողությունն այն խորը խանդավառությունների, որ կարելի է գտնել Էյզենշտեյնի, Բրեխտի, Բենիամինի կամ Էռնստ Բլոխի մոտ … Թվում է, թե ժամանակը պատկանում է հոռետեսությանը, գիտեմ։ Բայց Բենյամինը այդ մասին ասում էր մի բան, որն այնքան թանկ է եւ իր մեջ ապագա կրող. «կազմակերպել հոռետեսությունը նշանակում է… քաղաքական վարքի տարածքում… բացահայտել պատկերների մի տարածք …»: Այս «պատկերների տարածքը» բացահայտելն ու, հատկապես, այն լավ օգտագործելը մեր անելիքն է: